Microtonaliteit

Wat is microtonale muziek?

Het begrip microtonale muziek staat voor muziek die op enigerlei wijze afwijkt van de traditionele Westerse toonsverhoudingen.
Het is een cultuurhistorisch begrip en vertegenwoordigt een markante verzameling van historische en hedendaagse muzikale stromingen, die zich op verschillende wijzen met succes heeft weten te ontdoen van de grenzen van de gelijkzwevende stemming met twaalf tonen per octaaf, de stemming die de Westerse muziek sinds de achttiende eeuw op eenzijdige wijze heeft gedomineerd.
Microtonale muziek laat de Westerse componist, musicus en luisteraar de mogelijkheden en onmogelijkheden van het muzikale toonstelsel horen en verandert de kijk op het twaalftonige stelsel.

Microtonale muziek is een verzamelnaam voor een aantal uiteenlopende muzieksoorten die gebruik maken van toonstelsels die afwijken van wat gebruikelijk is in de westerse muziek. Het normale westerse toonstelsel kan men zich het beste voorstellen aan de hand van het piano-klavier: van het ene octaaf naar het andere zijn steeds twaalf toetsen aanwezig, die even zoveel toonhoogten of tonen produceren. De afstand van de ene toets/toon naar de volgende noemt men een 'halve toon'; twaalf van die halve tonen maken samen een octaaf vol.
In de microtonale toonsystemen is dat anders. Om van een bepaalde toonhoogte te komen op een toonhoogte die een octaaf hoger ligt, moeten meer, en vaak veel meer dan twaalf stapjes of treden doorlopen worden. Dat betekent, logischerwijze, dat de afstand van een toonhoogte tot de eerstvolgende toonhoogte kleiner is dan in het gewone twaalftonige systeem. Een dergelijke kleinere afstand noemt men een microtoon, of -wat eigenlijk een beter woord zou zijn- microinterval.
Er zijn talrijke methoden om met microtonen muzikale toonsystemen te bouwen. Min of meer bekende systemen zijn het kwarttoonssysteem (waarbij het octaaf in 24 kwarttonen verdeeld wordt) en het 31-toonssysteem (waarbij het octaaf wordt verdeeld in 31 kleine stapjes, die diëzen worden genoemd). Maar er zijn nog talloze andere systemen, bijvoorbeeld met 19, 43 en 53 tonen per octaaf. Voor de nu genoemde systemen geldt dat ze op een bepaalde manier nog een relatie hebben met het gewone, 12-tonige systeem en dat ze daarom in een aantal opzichten nog vrij vertrouwd in de oren klinken. Maar men kan ook andersom te werk gaan door een willekeurig microtonaal systeem te kiezen, de mogelijkheden daarvan wat betreft toonladders, intervallen, akkoorden, enzovoorts te onderzoeken en die te benutten in een muzikale compositie.

Waarom microtonale toonsystemen?

Waarom zou men (ingewikkelde) microtonale toonsystemen kiezen, terwijl de westerse muziek al eeuwenlang gefloreerd heeft met het relatief eenvoudige twaalftonige systeem? Het antwoord op deze vraag is tweeledig. In de eerste plaats schept de microtonale muziek veel verfijndere nuances wat betreft toonhoogten, intervallen en akkoorden en kan het een verfrissing zijn deze nieuwe klanken en harmonieën te benutten in muzikale composities. Men realisere zich wat in de vorige alinea is gezegd. In de tweede plaats - en dat aspect is nog niet genoemd - kunnen in sommige microtonale systemen bepaalde traditionele intervallen veel zuiverder gerealiseerd worden dan in het twaalftonige systeem, dat door zijn beperktheid in een aantal opzichten een compromis wat betreft de zuiverheid moet sluiten. Microtonale systemen die op dit laatste uitgangspunt gebaseerd zijn noemt men reine stemmingen of zuivere intonaties. Deze reine stemmingen zijn dikwijls zeer ingewikkelde systemen, die ook kunnen leiden tot de bouw van nieuwe instrumenten.

Is het vals?

Wat vals klinkt en wat niet is slechts een kwestie van gewenning. Iets klinkt vals als het onzuiver is, maar wat zuiver is is een kwestie van afspraak, van een bepaalde norm. Het is een afspraak van een bepaalde groep mensen in een bepaald cultuurgebied. Hoe langer die norm als waarde geldt, hoe meer men gaat geloven dat het de enig ware norm is, net een soort natuurwet. Bijvoorbeeld in de 16e eeuw was men gewend aan de middentoonstemming, en vond men de gelijkzwevende stemming erg vals klinken. Nu we daar aan gewend zijn, moeten we soms weer aan het aparte karakter van de middentoonstemming wennen.

Geen nieuwe stijl

Microtonale muziek is geen bepaalde stijl in de muziek. Microtonaliteit betreft slechts het materiaal waarmee componisten werken. Maar door het gebruik van microtonale toonsystemen ontstaat meestal wel muziek met een geheel nieuwe klank, die niet ondergebracht kan worden onder de gangbare noemers van de muziek van de twintigste eeuw. Overigens, al zijn de meeste microtonale werken in die eeuw geschreven, met name vanaf circa 1920, een klein aantal is al van veel oudere datum, waarbij we terug kunnen gaan tot de zestiende eeuw. In deze eeuw waren het theoretisch geïnteresseerde componisten, die in hun pogingen het Griekse enharmonische tetrachord te reanimeren de eerste microtonale muziek schreven, als we de oude Grieken zelf even buiten beschouwing laten, van die muziek is vrijwel niets bewaard gebleven.
Op een gewone piano is het niet mogelijk microtonale muziek te maken, tenzij men het instrument drastisch herstemt. Op de meeste blaasinstrumenten is microtonaliteit toepasbaar met behulp van speciale blaastechniek en vingergrepen. Voor de zangstem, de strijkinstrumenten en de trombone zijn microtonen vooral een kwestie van oefening; deze instrumenten kunnen immers alle gewenste toonhoogten voortbrengen. Maar waar de microtonale muziek zich het best bij voelt zijn natuurlijk de microtonale muziekinstrumenten, instrumenten met een groot aantal toetsen, snaren, pijpen, enzovoorts, elk voor een bepaalde toonhoogte gestemd. En uiteraard is in de wereld van de synthesizer en de computermuziek ook alles mogelijk wat betreft microtonen.

Welke muziek noemt men microtonale muziek?

In de klassieke muziek komen vaker microtonen voor dan men wellicht in eerste instantie zou denken. Denk bijvoorbeeld aan vibrato, glissando, kleine intonatie-aanpassingen door strijkers en microtonale versieringen door zangers. Toch maakt dit van die muziek geen microtonale muziek. Dit is wel het geval als er een microtonaal toonstelsel aan ten grondslag ligt. We noemen een toonstelsel microtonaal als het intervallen bevat die kleiner zijn dan een kleine secunde (halve toon), of geen veelvoud hiervan zijn, met andere woorden: "tussen de pianotoetsen vallen". Dus het toonstelsel hoeft niet noodzakelijkerwijs meer dan 12 tonen te bevatten.
Veel niet-Westerse muziek is wel microtonaal: klassieke muziek uit India, Turkije, Arabië en Perzië, gamelanmuziek uit Indonesië, xylofoonmuziek uit Afrika, Byzantijns liturgische muziek, vocale volksmuziek uit Midden- en Oost-Europa, de Kaukasus, enz.